Taxus baccata

Στην Ελλάδα είναι ένα σχετικά σπάνιο είδος με σποραδική εμφάνιση. Στο Παγγαίο απαντά στην παραμεσογειακή και την ορεινή ζώνη μεταξύ των 800 και 1.300 μ. σε μέτριας κλίσης πλαγιές. Δέντρα μεγάλης ηλικίας εντοπίζονται στη χαράδρα νοτιοδυτικά από το Παλαιοχώρι, στις χαράδρες της Νικήσιανης και μεμονωμένα άτομα σποραδικά στην κορυφογραμμή από τα δασικό χωριό μέχρι τα ορεινά λιβάδια. Στην Ελλάδα, η πληθυσμιακή κατάτμηση που παρουσιάζει αποτελεί τη μεγαλύτερη αιτία εκφυλισμού του, η οποία ακολουθείται από υλοτόμηση ώριμων ατόμων χωρίς διακρίσεις. Η μειωμένη ικανότητά του να προσλαμβάνει το φως, σε σύγκριση με άλλα είδη με τα οποία βρίσκεται στους ίδιους χώρους και ο αφανισμός του στο παρελθόν από κτηνοτρόφους αποτελούν μερικούς λόγους που οδήγησαν στην συρρίκνωση του ή και στην εξαφάνισή του από παλαιότερες θέσεις παρουσίας του. Σήμερα είναι μεγάλη τύχη κάποιος να συναντήσει ίταμο.

Δέντρο αειθαλές, ύψους 10-15 μ. Τα φύλλα του είναι βελόνες, μαλακές και επίπεδες, βαθυπράσινες από πάνω και ανοιχτοπράσινες από κάτω (μοιάζουν με τις βελόνες του έλατου). Τα αναπαραγωγικά όργανα των ανθέων βρίσκονται σε ξεχωριστά δέντρα, δηλαδή είτε έχουν μόνο αρσενικά είτε μόνο θηλυκά άνθη. Ο καρπός του αποτελείται από ένα σπόρο (σπέρμα) που περιβάλλεται από σαρκώδες κόκκινο περίβλημα. Αν και όλα τα μέρη του φυτού περιέχουν τοξικά αλκαλοειδή και η κατανάλωσή τους από τα ζώα προκαλεί τον θάνατο, το κόκκινο περίβλημα του καρπού είναι εύγεστο και θρεπτικό αλλά όχι τοξικό. Με αυτό τον τρόπο διαφημίζει το προϊόν μεταφοράς χρησιμοποιώντας το χρώμα, δίνοντας σε αντάλλαγμα της μεταφοράς στα πουλιά μια θρεπτική τροφή, καθιστώντας ταυτόχρονα απαγορευτική την κατανάλωση του τοξικού σπόρου, που περιέχει το έμβρυο. Ο ίταμος αποτελεί το σκιανθεκτικότερο δασικό δέντρο της ελληνικής χλωρίδας. Χαρακτηρίζεται από την αργή ανάπτυξή του, τη μακροβιότητά του και την αντοχή του στην ατμοσφαιρική ρύπανση. Θεωρείται ευάλωτος στις κλιματικές αλλαγές. Είναι δέντρο δηλητηριώδες και αναφέρεται από τον Θεόφραστο και τον Διοσκουρίδη. Η λατινική ονομασία «Taxus» έχει κοινή ρίζα με το «τοξικός». Τις τελευταίες δεκαετίες οι βιοχημικοί ανακάλυψαν ότι ο φλοιός του δέντρου του αμερικάνικου είδους ίταμου περιέχει ταξόλη, μια ουσία που ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματική στην καταπολέμηση μορφών καρκίνου όπως αυτός του μαστού και των ωοθηκών. Αποτέλεσμα της ανακάλυψης αυτής ήταν να δημιουργηθεί τεράστια ζήτηση από τις φαρμακευτικές εταιρείες και για τον λόγο αυτό θανατώθηκαν χιλιάδες ώριμα σχεδόν αιωνόβια δέντρα λόγω κοπής ή αφαίρεσης του φλοιού τους. Για την αντιμετώπιση μόνο των περιστατικών καρκίνου του μαστού και ωοθηκών στις ΗΠΑ θα χρειαζόταν 360.000 δέντρα κάθε χρόνο, γεγονός που θα οδηγούσε στον αφανισμό του είδους σε λίγα χρόνια. Η λύση δόθηκε με την ανακάλυψη παρόμοιας ουσίας στα φύλλα του ευρωπαϊκού ίταμου. Είδους παρόμοιου με τα δέντρα του Παγγαίου. Τα φύλλα είναι «αναλώσιμα» όργανα του φυτού, καθώς ανανεώνονται. Σήμερα, η ουσία παράγεται σε καλλιέργειες κυττάρων των φύλλων σε βιομηχανική κλίμακα και στη συνέχεια υφίσταται την απαραίτητη χημική τροποποίηση.

Λόγω του μικρού αριθμού ατόμων που απαντούν στο Παγγαίο και της περιορισμένης γεωγραφικής τους εξάπλωσης, το είδος θεωρείται αρκετά απειλούμενο. Υλοτομίες ή διανοίξεις δασικών δρόμων στις περιοχές που έχει καταγραφεί μπορεί να οδηγήσουν σε ολοκληρωτική εξαφάνιση από το Παγγαίο.

Μειωμένης Ανησυχίας.

Ο ίταμος σύμφωνα με την IUCN εντάσσεται στην κατηγορία φυτών «Μειωμένης Ανησυχίας» (LC-Least Concern), γεγονός το οποίο δεν συνεπάγεται ότι το είδος είναι ασφαλές ούτε ότι δεν πρέπει να προστατεύεται αλλά ότι «δεν διατρέχει άμεσο κίνδυνο εξαφάνισης εφόσον διατηρούνται οι παρούσες συνθήκες». Αν και στην Ελλάδα ο ίταμος έχει λίγους, μικρού μεγέθους και διάσπαρτους πληθυσμούς, δεν υπόκειται σε ιδιαίτερο καθεστώς προστασίας. Δυνητική απειλή αποτελεί η υπερεκμετάλλευση του φυτού για τις φαρμακευτικές του (αντικαρκινικές) ιδιότητες. Στη Μεσόγειο τα δάση ίταμου ανήκουν στους οικότοπους 9580 «Μεσογειακά δάση με Taxus baccata» και 9210 «Απέννινα δάση οξιάς με Taxus και Ilex», και λόγω της σπάνιας εμφάνισής τους είναι χαρακτηρισμένοι ως οικότοποι προτεραιότητας.